Helal kavramı, İslam dininin temel taşlarından biridir. Yalnızca gıdada değil; ticaretten kozmetiğe, finanstan ilaç ve temizlik ürünlerine kadar Müslüman hayatının tüm alanlarında “helal-haram” ayrımı, sadece kişisel bir tercih değil, iman ve itaat bilincinin bir tezahürüdür. Ancak günümüz dünyasında bu kavram, klasik fıkhî çerçeveden çıkarak bir “belge”, bir “etiket”, hatta başlı başına büyük bir “endüstri” haline gelmiştir. Modern helal sertifikası sisteminin dayanakları, kapsamı ve uygulamadaki sorunları; dini, ahlaki ve teknik boyutlarıyla titizlikle değerlendirilmelidir.
Helal Sertifikasının Tanımı ve Amacı
Helal sertifikası, bir ürün veya hizmetin İslam’ın helal-haram hükümlerine uygunluğunu gösteren yazılı bir beyandır. Özellikle globalleşen tedarik zincirleri ve çeşitli üretim süreçlerinde Müslüman tüketicinin inancına uygun ürünlere kolayca erişebilmesi için bir garanti mekanizması olarak sunulmaktadır. Gıda, kozmetik, ilaç, finans, tekstil, temizlik ve hatta lojistik gibi farklı sektörlerde, özel kuruluşlar ya da devlet organları tarafından verilen bu sertifikalar, çoğu zaman tüketicinin ilk baktığı “güven işareti” haline gelmiştir.
Fıkhi Temeli: İslam’da Sertifika, Şahitlik ve Eminlik
Kur’an ve Sünnet, helal ve haramın sınırlarını belirlemiş; özellikle gıda ve kazanç alanında Müslümanın neyi yiyip neyle meşgul olabileceğine dair açık hükümler koymuştur. Ancak bu sınırların belgelendirilmesi, yani “sertifika” verilmesi, İslam’ın ilk dönemlerinde yoktur. Onun yerine fıkıhta üç temel ilke öne çıkar:
- Şahitlik: Bir ürünün ya da işlemin helal olduğuna güvenilir kişilerin şahitlik etmesi.
- Tezkiye: Bir şeyin temiz, emin ve güvenilir olduğunun ilan edilmesi.
- Muhtesiplik: Osmanlı ve daha önceki İslam toplumlarında pazarı, kasapları ve üreticileri şer‘î esaslara göre denetleyen kurumlar.
Şahitlik ve tezkiye ilkelerinin modern dönemde yazılı belgeyle desteklenmesi ise fıkhi açıdan caiz görülmüştür. Özellikle Bakara 282’de “yazılı belge” ve “şahit” kavramlarının zikredilmesi, bu uygulamanın temellendirilebileceğini gösterir. Ancak burada kritik olan, bu belgeyi veren kişinin ehliyeti ve sürecin şeffaflığıdır.
Helal Sertifikası Kosher’den Esinlenme mi?
Modern helal sertifikası sistemi, Yahudilikteki “Kosher” belgelendirme modelinden büyük oranda esinlenmiştir. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batı’da yaşayan Müslümanların talepleriyle ve uluslararası ticarette Müslüman ülkelerin pazara giriş şartlarının oluşmasıyla, Kosher gibi bir “standart” ihtiyacı doğmuştur.
- Kosher sistemi, dini otoritenin gözetiminde; katı denetim ve şahitlik esasına dayalıdır.
- Etiketi olmayan hiçbir ürün Yahudilerce tüketilmez.
- ABD ve Avrupa’da Kosher belgesi, pazara giriş ve tüketici güveni için temel bir araçtır.
Bu sistemin başarısı, Müslüman üretici ve tüccarlar için de cazip oldu. Çok uluslu firmalar Müslüman pazara girebilmek için Kosher benzeri “helal belgesi” talep etmeye başladılar. Ne var ki, İslam’ın farklı mezhepler ve içtihatlar üzerinden gelişen fıkıh geleneğiyle, Kosher’in merkezî ve yeknesak yapısı birbiriyle tam örtüşmemektedir. Bu yüzden helal sertifikası uygulamasında, özellikle mezhebi ve ilmihal farklılıkları çoğu zaman göz ardı edilmiştir.
Kapsam Genişlemesi: Şeriatın Sınırları Aşıldı mı?
Kur’an ve Sünnet’in belirlediği helal-haram çerçevesi gayet nettir:
Leş, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına kesilen hayvanlar, sarhoşluk veren içecekler ve kazancı gayrimeşru yollar (faiz, kumar, rüşvet, gasp, vs.).
Ancak günümüzde helal sertifikası sadece et ve temel gıdalarla sınırlı kalmamış, aşağıdaki alanlara da yayılmıştır:
- Kozmetik ve Temizlik Ürünleri: Cilt emilimiyle haram geçişi veya alkol içerikli maddeler gibi tartışmalı konular.
- İçecekler ve Katkı Maddeleri: Aroma, enzim, stabilizatör, emülgatör gibi kimyasal içeriklerin kaynağı.
- İlaç ve Tıbbi Malzemeler: Zorunluluk ve zaruret hükümleriyle fıkhi sınırlar arasında belirsizlik.
- Giyim ve Tekstil: Hayvansal kökenli katkı ve domuz türevlerinin izlenmesi.
- Turizm: Mahremiyet, kadın-erkek ayrılığı ve helal ürün tüketimi gibi İslamî hassasiyetlere uygun turizm modellerinin oluşturulması.
- Finans ve Lojistik: Faizsiz bankacılık ve ticaret süreçleri.
Bu genişleme, İslam’ın doğrudan haram kıldığı alanlardan uzaklaşıp, fıkhi ihtilafın yoğun olduğu, hatta haram-helal çizgisinin net olmadığı çok sayıda ürüne damga vurulmasına yol açtı. Sonuçta “helal” etiketi, bazen bir güvenlik damgası, çoğu zaman da ticari bir pazarlama aracı olarak kullanılır hale geldi.
Bilimsel ve Fıkhî Yeterlilik: Laboratuvar ve Kurum Tartışması
Dünya genelinde yüzlerce özel kuruluş, kurum, dernek ve devlet organı helal sertifikası vermektedir. Fakat bu kurumların denetim kapasitesi, bilimsel altyapısı ve fıkhi yeterliliği son derece tartışmalıdır. Şu noktalar özellikle eleştiri konusudur:
- Birçok kurumun kendi laboratuvarı dahi yoktur. Ürünler dışarıdaki genel analiz laboratuvarlarına gönderilir veya sadece evrak incelenerek “helal” etiketi basılır.
- Gerçek bir helal belgelendirme için, mikrobiyolojik analizler, katkı maddesi kökeni tespiti, enzim ve aromaların menşei, genetik testler (ör. domuz DNA’sı), alkol oranı ölçümleri ve kimyasal içerik analizleri gereklidir.
- Bunların her biri tam teşekküllü, disiplinlerarası çalışan laboratuvarlar ve yetkin bilim insanları gerektirir.
- Ayrıca, fıkhi olarak da Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezheplerinin görüşleri gözetilmeden yapılan değerlendirme eksik ve tartışmalıdır.
- Denetim sıklığı, sürpriz kontroller ve kamuya açık şeffaf raporlama neredeyse yoktur.
Bu tablo, mevcut helal sertifikalarının “teknik teyit”ten ziyade, ticarileşmiş bir göstergeye dönüşme riski taşıdığını göstermektedir.
Helal Sertifikası Gerçekten Güvenilir mi?
Bugün tüketicilerin önemli bir kısmı, “Üzerinde helal yazıyor ama gerçekten helal mi?” sorusunu sormaktadır. Çünkü:
- Belgeler kolayca taklit edilebilmekte,
- Ürünlerin laboratuvar analizleri yapılmadan, sadece evrak incelemesi veya görsel denetimle belgelendirilmesi.
- Mezhebi ve fıkhi farklılıklar göz ardı edilmekte,
- Ticari ve siyasi baskılarla belge dağıtılabilmekte,
- Denetim ve laboratuvar altyapısı yetersiz kalmakta,
- Tüketici ise denetim ve süreç hakkında bilinçsiz bırakılmaktadır.
Böylece, helal sertifikası dini bir güvence olmaktan çıkıp, çoğu zaman yalnızca sembolik bir güven duygusu sunmaktadır.
Sonuç ve Değerlendirme
Helal sertifikası, modern dünyada Müslümanlar için zorunlu bir “eminlik ve garanti” aracı haline gelmiştir. Ancak mevcut uygulama;
- Kosher’den esinlenerek şekillenmiş,
- Ticari baskıların etkisiyle sınırlarını genişletmiş,
- İslam şer’i kurallarının özünden sapmış
- Bilimsel altyapısı çoğu zaman yetersiz kalmıştır.
Bu sistemin İslam’a uygun ve güvenilir olabilmesi için;
- Ehliyetli fıkıh kurulları süreci şeffaf şekilde yönetmeli,
- Tam teşekküllü, çok disiplinli laboratuvarlar kurulmalı,
- Mezhebi çoğulculuk titizlikle gözetilmeli,
- Ve en önemlisi, “helal sertifikası” dini bir güvence değil, yalnızca teknik bir teyit olarak görülmelidir.
Aksi takdirde bu uygulama, ümmetin inanç hassasiyetini bir pazarlama unsuruna indirger ve büyük bir güven bunalımına yol açar. Helal kavramı asla sadece bir etiketten ibaret değildir; inanç, itaat ve sorumluluk bilinciyle yaşanan bir hayat tarzıdır.
İslam’i kavramların ticarilşetirilerk tüketilmesi biz zulümdür.
Saygılarımla
Taşkın KoçakTop of Form
Bottom of Form