İngiltere’nin Gıda Fiyatı Sabitleme Modeli ve Türkiye İçin Politika Önerileri

Serbest piyasa ekonomisi, fiyatların arz ve talep dengesiyle şekillendiği bir düzene dayanır. Ancak son yıllarda yaşanan enerji krizi, pandemi sonrası tedarik zinciri sorunları ve küresel enflasyon dalgası, özellikle gıda fiyatlarında piyasa mekanizmasının tek başına yeterli olmadığını bize göstermiştir. İngiltere gibi serbest piyasanın sembolü olan bir ülkede bile hükümetin baskısı ve kamuoyunun talebiyle süpermarket zincirleri binlerce üründe “fiyat sabitleme” ve “fiyat eşlemesi” programlarını devreye almak zorunda kalmıştır. Bu konuda Avrupa’nın attığı adımlara yakından bakacağız; İngiltere’nin aldığı tedbirleri ve geliştirdiği stratejileri Fransa ile Almanya örnekleriyle karşılaştıracağız ve Türkiye için uygulanabilir bir çözüm modeli olarak “Gönüllü Temel Ürün Taahhüdü (GÜTT)”ü önereceğiz.


Serbest Piyasanın Sınavı
Serbest piyasanın doğduğu ülke İngiltere’dir. 18. yüzyılda Adam Smith’in “Ulusların Zenginliği” ile temelleri atılan klasik iktisat, piyasaya müdahalenin minimum seviyede olması gerektiğini savunmuştur. Ancak 21. yüzyılın ekonomik gerçekleri, bu yaklaşımı ciddi biçimde sınamaktadır.
Gıda fiyatlarındaki sert artış, sadece ekonomik değil aynı zamanda sosyo-politik bir meseledir. Sofrasını dolduramayan vatandaş, devlete güvenini kaybeder; bu durum siyasal istikrarı tehdit eder. Nitekim 2010–2011 Arap Baharı sürecinde, Tunus ve Mısır’daki toplumsal hareketlerin tetikleyicilerinden biri de temel gıda fiyatlarındaki hızlı artış olmuştur.
Bu bağlamda İngiltere’nin fiyat sabitleme deneyimi, sadece ekonomik bir önlem değil, aynı zamanda toplumsal barışı koruma girişimidir.
 
İngiltere’de Fiyat Sabitleme Deneyimi
İngiltere hükümeti doğrudan fiyat koymamaktadır. Ancak süpermarket zincirleriyle yapılan görüşmeler sonucu, temel gıda ürünlerinde “price lock” (fiyat kilidi) ve “price match” (fiyat eşlemesi) programları uygulanmaktadır.
Sainsbury’s: 2024’te başlattığı “Low Everyday Prices” programıyla 1.000’den fazla ürünü sabitlemiş, ayrıca 600 üründe Aldi ile fiyat eşlemesine gitmiştir.
Tesco: 2025 itibarıyla “Aldi Price Match” kapsamında yaklaşık 645 üründe fiyat eşlemesi yapmıştır.
Morrisons: 2024 başında 1.000 ürünü sekiz hafta boyunca fiyat kilidi kapsamına almıştır.
Asda: 2023 yazında 500’den fazla ürünü Ağustos sonuna kadar sabitlemiştir.
Bu uygulamalar göstermektedir ki İngiltere’de devlet, piyasaya doğrudan müdahale etmeden, süpermarketlerin rekabet gücünü ve kamuoyu hassasiyetini kullanarak binlerce üründe fiyat istikrarı sağlamıştır.
 
Uluslararası Karşılaştırmalar
Fransa
2023 yılında Fransa hükümeti, zincir marketlerle anlaşarak “anti-enflasyon sepeti” uygulamasını başlatmıştır. Üç ay boyunca yaklaşık 100 temel ürünün fiyatı sabit tutulmuş, bu ürünler özellikle dar gelirli hanelerin en çok tükettiği kalemlerden seçilmiştir. Fransa’nın yaklaşımı, İngiltere’den farklı olarak daha merkeziyetçidir; hükümetin koordinasyonu daha doğrudan hissedilmiştir. Bu uygulama, tüketicilerden olumlu geri dönüş almış; ancak programın bitişinde fiyatların hızla yükselmesi, bunun kalıcı değil geçici bir nefes olduğunu da ortaya koymuştur.
Almanya
Almanya, doğrudan fiyat sabitlemek yerine daha çok girdi maliyetlerine müdahale etmeyi tercih etmiştir. Enerji maliyetlerini sübvanse etmiş, lojistik destek sağlamış ve böylece marketlerin fiyatları makul seviyelerde tutmasını kolaylaştırmıştır. Bu yaklaşım, üretim zincirini de kapsayan bir çözüm olduğu için daha sistematik görünmektedir. Ancak kamu bütçesi üzerindeki yük, bu modelin uzun vadeli sürdürülebilirliğini tartışmalı hale getirmiştir.
İngiltere modeli gönüllülük esasına dayalı olduğu için piyasa mekanizmasını tamamen bozmamaktadır. Fransa modeli devletin daha aktif koordinasyonunu öne çıkarırken, Almanya modeli maliyetleri sübvanse etmeye odaklanmıştır. Türkiye’nin yapısı, İngiltere modeline yakın olmakla birlikte Fransa’nın koordinasyon disiplininden ve Almanya’nın girdi maliyetleri desteğinden unsurlar taşıyan hibrit bir yaklaşımı gerektirmektedir.
 
Türkiye’nin Durumu: Gıda Enflasyonu ve Sosyal Baskı
Türkiye’de gıda enflasyonu, OECD ortalamasının oldukça üzerindedir. TÜİK verilerine göre 2024 yılında gıda enflasyonu %50’nin üzerine çıkmıştır. Bu artışın başlıca nedenleri:
Maliyet Enflasyonu: Enerji, mazot, gübre ve yem fiyatlarının yükselmesi.
Tedarik Zinciri Sorunları: Depolama ve lojistikteki yetersizlikler.
Kur Etkisi: Döviz kurlarındaki dalgalanmalar ithal girdileri pahalılaştırmaktadır.
Spekülasyon: Aracıların fiyat manipülasyonları.
Bu koşullarda vatandaşın temel gıdaya erişimini güvence altına almak, devletin hem ekonomik hem de siyasal istikrarı için zorunludur.

Politika Önerisi: Gönüllü Temel Ürün Taahhüdü (GÜTT)
1. Çekirdek Sepet
Türkiye için 100–150 temel ürün belirlenmeli. Bu ürünler:
Ekmek, süt, yoğurt, peynir, yumurta, makarna, bakliyat, yağ, un, şeker, tuz, çay,
Patates, soğan, domates, salça,
Bebek maması, bebek bezi, ıslak mendil.
2. Dönemsellik
Fiyatlar 8–12 haftalık dönemlerde sabitlenmeli, her dönem ürünlerin %15–20’si değiştirilmelidir.
3. Şeffaflık
Marketler fiyat kilidi listelerini mağazalarda ve çevrimiçi platformlarda yayımlamalı, devlet açık veri tabanı oluşturmalıdır.
4. Devletin Rolü
Devlet fiyat koymayacak; ancak:
Enerji maliyetlerinde teşvik,
Lojistik destek,
Raf kirası düzenlemeleri,
Bağımsız denetim mekanizması sağlayacaktır.

Orta ve Uzun Vadeli Stratejiler
Kısa vadeli fiyat sabitleme uygulamaları, vatandaşın nefes almasını sağlar; ancak kalıcı çözüm için orta ve uzun vadeli stratejiler gereklidir:
Orta Vadede:
Tarımsal üretim planlaması yapılmalı,
Çiftçiye mazot ve gübre desteği artırılmalı,
Kooperatifler güçlendirilerek üretici-tüketici arasındaki zincir kısaltılmalıdır.
Uzun Vadede:
Gıda güvenliği ulusal güvenlik stratejisinin bir parçası olarak ele alınmalı,
Stratejik ürünlerde stok yönetimi ve lisanslı depoculuk yaygınlaştırılmalı,
Tarım teknolojileri ve dijital takip sistemleri devreye sokulmalıdır.
 
Fiyat Eşlemesi ve Sadakat Programları
Türkiye’de zincir marketler, “fiyat eşlemesi” uygulamasıyla en ucuz rakipteki fiyatı kendi raflarına yansıtabilir. Ayrıca sadakat kartları üzerinden temel ürünlerde kalıcı indirimler sağlanabilir. Bu yöntem, hem tüketici güvenini artırır hem de zincirlerin müşteri bağlılığını güçlendirir.
 
Sofranın Güvencesi ve Siyasal İstikrar
Gıda fiyatları yalnızca ekonomik bir veri değildir; sofra, toplumsal barışın sembolüdür. Türkiye’de dar gelirli hanelerde gıda harcamalarının toplam bütçedeki payı %30–40’lara ulaşmaktadır. Bu durum, gıda enflasyonunu toplumun en kırılgan kesimleri için hayati bir sorun haline getirmektedir.
Tarihsel olarak da gıda fiyatlarındaki dalgalanmaların toplumsal huzursuzluklara yol açtığını biliyoruz. Osmanlı döneminde yaşanan “Buğday İsyanları”ndan, 1970’lerdeki Türkiye’deki gıda kuyruklarına kadar birçok örnek, sofranın boş kalmasının siyasi istikrar üzerindeki etkisini göstermektedir. Dolayısıyla gıda fiyatlarının kontrolü, yalnızca ekonomik bir mesele değil, aynı zamanda sosyal adaletin ve siyasal istikrarın da teminatıdır.
 
Riskler ve Önleyici Adımlar
Arz Daralması: Sert tavan yerine gönüllü sabitleme uygulanmalı.
Shrinkflation (Küçültmasyon): Gramaj sabitleme zorunlu olmalı.
Tedarikçi Baskısı: Küçük üreticiye destek verilmelidir.
Taze Ürün Volatilitesi: Fiyat koridoru + sapma yüzdesi sistemi uygulanmalıdır.
 
Yol Haritası: İlk 6 Ay
Hazırlık (0–30 gün): Çalıştay, çekirdek sepet, açık veri standardı.
Pilot (31–90 gün): İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Gaziantep’te pilot uygulama.
Yaygınlaştırma (91–180 gün): Ulusal ölçekte yayılım, bağımsız raporlar.
 
Sonuç
İngiltere’nin deneyimi göstermektedir ki serbest piyasanın kalesi olan ülkeler bile vatandaşlarını korumak için piyasa mekanizmasına müdahil olmaktadır. Türkiye, “Gönüllü Temel Ürün Taahhüdü” modeliyle hem gıda enflasyonu ile mücadelede yeni bir araç geliştirebilir hem de toplumsal adalet duygusunu pekiştirebilir.
Bu adım, sadece ekonomik değil; aynı zamanda siyasal istikrarın ve sosyal barışın da teminatıdır. Vatandaşın sofrasını güvenceye almak, devletin en temel görevi ve onurudur.

Saygılarımla
Taşkın  Koçak

Kaynakça
Sainsbury’s Corporate Announcement (25 Nisan 2024). Low Everyday Prices program includes over 1,000 products; Aldi price match covers 600+ items.
Tesco Press Release (13 Şubat 2025). Aldi Price Match covers ~645 products.
Morrisons Campaign (2 Ocak 2024). Price locked on 1,000 products for 8 weeks.
Asda Announcement (13 Haziran 2023). Freeze on 500+ branded and own-label products until end of August.
UK Government Consultation (Mayıs–Haziran 2023). Voluntary cap discussions; no legal price ceiling introduced.
Competition and Markets Authority (CMA) Report (2024). No evidence of widespread misleading pricing in loyalty card schemes.
OECD (2023). Food Inflation Report.
FAO (2022). The State of Food Security and Nutrition in the World.